کاربرد قواعد تقطیع و اختیارات شاعری در وزن شعر
قواعد تقطیع :
همان طور که در مباحث قبل گفتیم تقطیع یعنی شعر را به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم کنیم.و با رکن بندی وزن آن را پیدا کنیم. اما تقطیع درست نیاز به رعایت قواعد و قوانینی است که وزن اصلی شعر را دریابیم.
اختیارات شاعری :
همان طور که از نامش معلوم است یعنی اصول و قواعدی که به شاعر اختیار میدهد در وزن شعر دست ببرد . به عبارتی دست شاعر را در سرودن شعر تا حد زیادی باز میگذارد و او را از تنگنای وزن رها میکند.
چند نمونه از قواعد تقطیع و اختیارات شاعری به طور مختصر:
1- هجای کوتاه ( صامت + مصوت کوتاه ) در آخر مصراع ، هجای بلند حساب میشود.
مانند : بهشتی دید در قصری نشسته : نشسته : U ـــ ــــ
2- هر گاه ( ن) بعد از مصوت بلند بیاید ( مانند جان – خان و ... ) و به ساکن ختم شود ، برای رعایت وزن ار تقطیع آن خودداری می کنیم. مانند : عاشقان دارند کار... : ـــ U ــــ ــــ ــــU ــــ U ...
3- شاعر میتواند در رکن اول هر مصراع به جای فعلاتن ، فاعلاتن بیاورد.
مانند : یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد /
ـــ U ـــ ــــ/...
فاعلاتن
به وداعی دل غمدیده ی ما شاد نکرد
UU ـــ ــــ/ ...
فعلاتن
4- شاعر میتواند به جای دو هجای کوتاه ، یک هجای بلند بیاورد اما عکس آن نادرست است.
5- شاعر میتواند در برخی اوزان به جای Uــ ،از ـــU بهره گیرد بر عکس آن هم صادق است. که به آن قلب می گویند.
6- مصوت های بلند در آخر کلمه ، اگر قبل از مصوت دیگر بیایند، کوتاه تلفظ میشوند0
مانند کشتی/ نوح :
ـــ UU / ـــ U
7- مصوت های کوتاه e و o در آخر کلمه گاهی به ضرورت وزن تبدیل به مصوت بلند میشوند.
مانند : .... که/ فرق/ کند
ـــ/ ـــ U / U ـــ
به طور خلاصه یاد آور شویم که برای پیدا کردن وزن شعر به چهار مرحله نیاز است:
- شیوه ی درست خواندن شعر
- تقطیع درست هجایی
- رکن بندی درست و اصولی
- وزن و اسم آن ( در باره این مبحث در آینده بیشتر بحث خواهیم کرد)